Boekenblog 21 Nederland Leest 2020 Kan het ook zonder familie?

 

 

Boekenblog 21  Nederland Leest 2020 Kan het ook zonder familie?

 

Bij verschijning in 2001 was Het zwijgen van Maria Zachea van Judith Koelemeijer een groot succes. In de speciale Nederland Leest uitgave praat zij ons bij. Alle 12 kinderen uit het boek leven nog, gelukkig.

Het boek inspireerde mij om na te denken over de rol die familie in romans en verhalen speelt. Ik kwam tot deze conclusie-voor wat hij waard is:

Elke roman, elk verhaal zit vol met familie. Ook als er geen woord over familie  valt.

Bedacht en waargebeurd

Romans en verhalen zijn een weergave van wat de schrijver heeft bedacht. Het geldt voor alle nu volgende titels. Ze zitten barstenvol familie en al dan niet waargebeurde verhalen! Als de boeken van Koelemeijer en bijvoorbeeld  Geert Mak in De Eeuw van mijn vader namelijk iets niet zijn, is het fictie, bedacht dus.

De ondertitel van Het Zwijgen is een ware familiegeschiedenis.

Is alles dan ook precies zo gebeurd? Ieder kind dus, is door Koelemeijer geïnterviewd en ieders verhaal is in een apart hoofdstuk weergegeven, vaak in gespreksvorm. In hoeverre kloppen al die herinneringen? En is dat belangrijk? Vergelijk dat eens met de werkwijze van de romanschrijfster Hella Haasse. Die deed uitgebreid archiefonderzoek  om een waarheidsgetrouw beeld te schetsen van de theeplantersfamilie in het meesterlijke Heren van de Thee. Hella was er ook niet bij, en heeft ieder gesprek, net zoals Koelemeijer, dus verzonnen: ”Het had zo kunnen plaatsvinden.” Speculatie dus en daarom is het een roman. Maar dan kun je Maria Zachea òòk een roman noemen.

 

Dus: is Heren van de Thee echt gebeurd? Is De Helleveeg, die heerlijke roman van AFTh over zijn merkwaardige tante echt gebeurd? Wel in de ogen van zanger Peter Koelewijn  die zich herkende in de volgens hem negatieve beschrijving van zijn familie en een rechtszaak aanspande Hij verloor, want: het is bedacht! Net zoals Kom van dat dak af bedacht is, trouwens. Of zou Jan Jansen’s vrouw echt een koorddanseres zijn geweest?

Niet met droge ogen te lezen is Tonio een requiemroman,  over het dodelijke ongeluk van de zoon van AFTh van der Heijden. Is dat bedacht? Was het maar waar! Het is een reconstructie. Maar een roman die echt gebeurd is, dat kan toch niet? Mijn conclusie blijft: in een roman mag alles, als het maar geloofwaardig is voor de lezer-en wat geloofwaardig is, bepaalt die lezer dan wel weer zelf.

 

 

De fantasie van een schrijver is al even ongebreideld als de werkelijkheid, dus ja, hoe belangrijk is toch die vaak gestelde vraag:  “Is het waargebeurd?” Ikzelf ben meer geïnteresseerd hoe de schrijver mij meeneemt in zijn weergave van de werkelijkheid. Terug tot Ina Damman, mijn favoriete Vestdijkroman is sterk autobiografisch, maar zijn vader zat hem in de weg, dus hij laat hem overlijden. Maar Vestdijks vader leefde in werkelijkheid nog heel lang, tot genoegen van zowel Vestdijk als zijn vader. 

Het werk van Willem Brakman zit vol jeugdherinneringen aan de wijk Duindorp-lees: De sloop der dingen- bij Scheveningen maar hij vergroot alles uit tot in het vaak bijna onnavolgbare absurde. Echt gebeurd? Natuurlijk niet.

Jan Wolkers gaat Terug naar Oegstgeest om zijn ouders te confronteren met zijn jeugd. Echt gebeurd. Tja. De weergave van zijn traumatische ervaringen met de dood van zijn broer, de dood van zijn dochtertje, het van het levenslust barstende Turks Fruit, ieder boek van Jan: ze berusten op waargebeurd, maar zijn de romans ook echt gebeurd?

Jan Siebelink melkt zijn familie ook helemaal uit, en mooi hoor, steeds weer die kwekerij in steeds weer een andere beleving van Jan’s werkelijkheid.

 J.A. Dautzenberg mag de werkelijkheid graag naar zijn hand zetten, en wel zo dat je niet meer weet of het ontroerende Extra Tijd, over het stervensproces van zijn vader, een fanatiek supporter van Roda JC, helemaal waar is.

In de boeken van Leo Pleysier wemelt het van familie, het allermooist in Wit is altijd schoon. De hoofdpersoon is in gesprek met zijn dode moeder die op haar begrafenis wacht. Echt gebeurd? Lijkt me sterk. In De Kast voert hij een telefoongesprek met zijn zus over diezelfde moeder terwijl hij naar een voetbalwedstrid kijkt. Het lijkt bijna onverschillig, maar er spreekt zo’n liefde voor de moeder uit! Dat kunnen alleen fantastische schrijvers.

Vrijwel iedere schrijver kan niet om zijn familie heen al zijn ze soms zelfs Sans Famille (Alleen op de wereld). De een kiest voor een constructie, een  kunstmatige vorm om zijn verhaal te vertellen:  Stephan Enter, Pastorale; Kees van Beijnum, Dichter op de Zeedijk; WF Hermans (de grootmoeder in Tranen der Acacia’s !); Nicolette Smabers, Stiefmoeder, Yolanda Entius, Het kabinet van de familie Staal en uiteraard Het verdriet van België van Hugo Claus-ik beperk me tot Nederlandstalige auteurs.

 Anderen reconstrueren hun herinneringen en belevenissen in verhaalvorm zoals (en wat mooi allemaal)  Simon Carmiggelt, Theo Thijssen, Kees van Kooten, Sal Santen en ook Philip Snijder in zijn nostalgische Zondagsgeld: Bickerseiland, Amsterdam begin jaren ‘60.

 

Familieromans

 Naast familie in romans zijn er ook familieromans. Dat is andere koek. In bibliotheekcatalogi komt u bij dit trefwoord geen van bovengenoemde boeken tegen, netzomin als Manon Uphoff, lees De ochtend valt  en Vallen is als vliegen, Tommy Wieringa (Joe Speedboat), Peter Buwalda, Koos van Zomeren en Willem van Toorn niet en ook geen Theun de Vries en Max Dendermonde. Zelfs Franca Treur, Jannie Regnerus en Annemarie Haverkamp niet en allemaal schrijven ze over familie! Zelfs als het boek over een tweeling gaat- Tessa de Loo en Martin de Jong in het recente Romkom, hoe veel meer familie kan het zijn?, nee hoor, geen familieroman.

Nee, bij familieromans staan boeken van schrijfsters die mij als bibliotheekmedewerker heel vertrouwd waren : Gerda van Wageningen, Greetje van den Berg, Margreet van Hoorn, Seija Berends. Hier is de grote waterscheiding zichtbaar. De ene lezersgroep leest niet wat de andere leest-of dat terecht is, is niet van belang. De trm is door de bibliotheek bedacht. Die werd gek van de vraag naar de mooie streekromans van J.Visser-Roosendaal, Annie Oosterbroek-Dutschun, Jos van Manen-Pieters, H.J. van Nijnatten-Doffegnies. Zo werd een tegenstelling gecreëerd tussen ‘literaire schrijvers’ en ‘gezellige moekes’ die ‘eenvoudige’ familie- en streekromans schreven.’ Alsof literaire auteurs niet over hun geboortestreek schreven! Alsof deze, oneerbiedig gezegd, moekes de grote problemen ongenoemd lieten.

Het is overigens véél moeilijker om over deze schrijfsters relevante informatie te vinden, dus ook niet of ze alles bedachten of hun eigen ervaringen vertelden. Ze worden ook niet in het Literatuurmuseum opgenomen. Dat is onrechtvaardig. Ooit was ik bij een middag over familie- en streekromans met Gerda van Wageningen als grote ster. Een fantastisch mens, die zich iedere keer weer verheugde om een nieuw boek te schrijven, het archief in te duiken. Wat is dan het verschil tussen haar familieromans over de Hoeksche Waard en die van Joost Zwagerman’s De buitenvrouw, over Heerhugowaard in de jaren ‘90, of van het monumentale De koets van Herman de Man, met de Alblasserwaard als toneel.

 

Door de term familieromans  te reserveren voor een bepaald soort boeken valt de connectie met vergelijkbare boeken weg. Vele jaren nam men Antoon Coolen, Johan Fabricius, Jo van Dorp-Ypma en als laatste in de rij, Olaf J. De Landell wel serieus. Dat is voorbij. Jammer hoor, want Jan de Hartog, mr. A. Roothaert en Max Dendermonde hadden veel te vertellen!

 

Terug naar Het zwijgen van Maria Zachea. Een prachtig boek waar een tijdsbeeld  wordt opgeroepen door de gesprekken met de bijna eindeloze reeks kinderen, geboren tussen 1933-1953.  Het leven in hun dorp tussen 1940-1990 verandert al lezende onherstelbaar. Het geldt voor bijna iedereen in Nederland, geboren in die periode of je nu katholiek was of niet. Leg dit boek naast De eeuw van mijn vader, of Gouden Jaren, Annegreet van Bergen en eenzelfde beeld rijst voor je op. En het is nog waargebeurd ook! Sterker nog: je was er zelf bij!

 

Familie in romans, familieromans, waargebeurde familieverhalen. Zonder familie is er geen leven. Of het een prettig leven is/was...Die verhalen schrijft men zolang men zijn of haar waargebeurde verhaal over zijn familie kwijt wil. Nog heel lang dus...